Τρίτη 20 Δεκεμβρίου 2011

Οι πέτρινοι σταυροί της Χώσεψης






































Τύχη και ατυχία μαζί, είχα, να γεννηθώ στην Αθήνα. Από μικρό παιδάκι όμως πάντα τα καλοκαίρια ταξίδευα στο χωριό, πολλές φορές και Χριστούγεννα ή Πάσχα. Η συχνότητα των επισκέψεών μου αλλά και τα βιώματα που απέκτησα, μ’ έκαναν να νιώθω ταυτισμένος με τον τόπο κι όχι απλά ένα παιδί που οι γονείς του κατάγονται από τη Χώσεψη. Όλα αυτά τα χρόνια, μια από τις προτεραιότητές μου ήταν – και είναι μέχρι σήμερα - η επίσκεψή μου στο νεκροταφείο. Στην άκρη του χωριού, σκαρφαλωμένο σε μια πλαγιά, βρίσκεται το εκκλησάκι του Αη Θανάση. Γύρω του απλώνεται μια ήρεμη συνοικία, αυτό που συνηθίζουμε να αποκαλούμε «η τελευταία κατοικία».

Πολύ παλιά, «τράβαγα» τον παππού απ’ τις δουλειές του και πηγαίναμε μαζί. Περπατώντας ανάμεσα στα μνήματα, εντυπωσιασμένος  από το φως που αντανακλά το λευκό μάρμαρο, και επηρεασμένος από τη  μελαγχολία που αναδύει η μουντάδα της ντόπιας πέτρας, ένοιωθα πάντα ένα δέος. Aυτό που νοιώθει ένα παιδί που πιστεύει πως η ζωή είναι «ατέλειωτη» και πασχίζει να αποδεχτεί πώς πρόσωπα μέχρι χτες δραστήρια, «ζωντανά», βρίσκονται τώρα «εκεί μέσα».

Παρατηρώντας τις φωτογραφίες πάνω στους τάφους, ρωτούσα τον παππού για τον καθένα ξεχωριστά, με ένα ενδιαφέρον που πολλές φορές τον παραξένευε. Δεν κουραζόταν όμως να μου διηγείται μικρές ιστορίες, για τους προγόνους μας, τους δικούς του παππούδες, για όλους. Μικρές προσωπογραφίες για εργάτες της ζωής, για αντάρτες αγωνιστές αλλά και για τους «άλλους», αυτούς που η Ιστορία στο τέλος λησμονά…

Διηγούταν ο παππούς, κι εγώ σκηνοθετούσα στη  φαντασία μου κινούμενες εικόνες. Γυναίκες και άντρες στις πλαγιές,  να ξεχερσώνουν με τα τσαπιά, να φτιάχνουν  χωράφια. Τσοπαναραίους με τα κοπάδια τους στις κορφές των Τζουμέρκων, ν’ αντηχούν τα κυπριά των ζώων μέχρι το χωριό. Αντάρτες κι ανταρτοπούλες να διαβαίνουν στις ράχες τραγουδώντας. Φωνές, γέλια παιδικά, κλάματα, βελάσματα, που πρόδιδαν μια ζωή που πλημμύριζε τον άγριο αυτό τόπο απ’ άκρη σ’ άκρη.

Ο χρόνος κύλησε, ο παππούς «ανηφόρισε» κι αυτός, στον Αη Θανάση. Μεγάλος πια εγώ, συνέχισα τις τακτικές μου επισκέψεις, βλέποντας πια (και) με μια άλλη ματιά το χώρο. Διέκρινα πως σε μερικούς τάφους οι σταυροί δεν ήταν από μάρμαρο, αλλά πέτρινοι. Παρατηρώντας τον καθέναν ξεχωριστά, άρχισα να ανακαλύπτω μικρές καλλιτεχνικές διαδρομές που χάρασσαν οι τεχνίτες πελεκάνοι του χωριού μας, πάνω σε ατόφια κομμάτια ντόπιας πέτρας.

Αυτοί οι παλιοί αυτοδίδακτοι λαϊκοί καλλιτέχνες, που με αντάλλαγμα δέκα οκάδες καλαμπόκι, καθισμένοι σταυροπόδι, σφυρίζοντας ηπειρώτικους σκοπούς, χτύπαγαν με το ματρακά το κοπίδι πάνω στην πέτρα, της έδιναν σχήμα, μορφή, της μιλούσαν κι αυτή τους έκανε στο τέλος το χατήρι.

Γράφει ο Σπύρος Ι. Μαντάς (1): «…Από τα πολλά στοιχεία που εξυψώνουν σε τέχνη τούτη την ενασχόληση των μαστόρων της Χώσεψης, δύο είναι εκείνα που σφραγίζουν τη μοναδικότητά της, που αλλιώς, προδίδουν την ιδιαίτερη ικανότητα αλλά και την ευαισθησία των δημιουργών. Το πρώτο, είναι το γεγονός πως κάθε σταυρός έχει βγει από μια και μοναδική πέτρα. Εύκολα μπορεί κανείς να αντιληφθεί το τι ακριβώς σημαίνει αυτό. Τι υπομονή και επιμονή χρειάστηκε να διαθέτει ο τεχνίτης, αλλά και τι δεξιότητες ξεχωριστές για να φτάσει χωρίς προβλήματα στην υλοποίηση της πρόθεσής του. Το πράγμα ενθουσιάζει όταν, παρατηρώντας αυτές τις κατασκευές – άξιες θαυμασμού κάποτε και γι αυτό το μέγεθός τους – γίνεσαι μάρτυρας πάνω τους, μιας διακόσμησης που η αισθητική και η ευρηματικότητα των μοτίβων της, σε κάνει ακόμη και να απορείς. Να μη μας διαφεύγει η χρηστική αποστολή τέτοιων δημιουργιών.

Και εδώ ακριβώς βρίσκεται το δεύτερο, ακόμα πιο πολύτιμο στοιχείο που κάθε σταυρός της Χώσεψης διαθέτει. Μπόρεσε ο λαϊκός τεχνίτης να ισορροπήσει ανάμεσα στη χαρά, που η μέθεξη της δημιουργίας από τη φύση σαν βασικό συστατικό εμπεριέχει, και τη μελαγχολία, που ένας τάφος …οφείλει να αποπνέει. [  ] Βρίσκεις έτσι έδαφος, διάθεση, να αντικρίσεις και από μια άλλη πιο φιλοσοφημένη οπτική γωνία, το, έτσι κι αλλιώς, τραγικό γεγονός του θανάτου. Βοηθούν σ’ αυτό και κάποια ανορθόγραφα – ίσως γι αυτό τόσο γήινα – χαράγματα…»(2)

Έχει καταγραφεί (3) πως τους πέτρινους σταυρούς στο νεκροταφείο του χωριού, δημιούργησαν τρεις ξακουστοί μαστόροι. Ο Γεώργιος Τσιβόλας (1892-1973), ο Θεόδωρος Λύκος (1898-1992) και ο πιο ξακουστός απ’ όλους Ιωάννης Κωνσταντίνου Νταλακούρας (1902-1975). Αξίζει μια ιδιαίτερη αναφορά ο σπουδαίος αυτός μάστορας, που δίκαια κατέχει μια θέση στο πάνθεο των γητευτών της πέτρας.

Ο Γιάννης Νταλακούρας γεννήθηκε στο συνοικισμό «Ρουπακιά» της Χώσεψης (σημερινή ονομασία Κυψέλη) Άρτας. Μικρό παιδί – όπως πολλά παιδιά εκείνη την εποχή – μπήκε μαθητευόμενος σε ένα από τα πολλά περιοδεύοντα μπουλούκια που αποτελούνταν από συγχωριανούς οικοδόμους. Το έμφυτο ταλέντο και η καλλιτεχνική του κλίση τον έκαναν να ξεχωρίσει σε μικρό χρονικό διάστημα, και να αναδειχτεί σε σπουδαίο μάστορα-πελεκάνο. Ανήσυχο πνεύμα καθώς ήταν, συγκρότησε σαν πρωτομάστορας πια, δικό του συνεργείο από μαστόρους κι εργάτες, και άρχισε να ταξιδεύει σε διάφορα μέρη της Ελλάδας προς αναζήτηση δουλειάς.

Αιτωλοακαρνανία, Ευρυτανία, Θεσσαλία, μερικές από τις περιοχές που επισκέφτηκε. Χωρίς να πάει στο σχολείο, αγράμματος, μπορούσε να αποτυπώσει στο χαρτί σχέδια κάθε είδους οικοδομής και στη συνέχεια να τα υλοποιήσει με την ομάδα του. Ανάπηρος από το ένα του πόδι (κουτσός), δεν υστέρησε ποτέ έναντι των αρτιμελών συναδέλφων του. Οι παλιοί έλεγαν πως ήταν τόσο καλός μάστορας, που έχτιζε με το μάτι, χωρίς ράμμα!

Έργα που άφησε πίσω του ως αδιάψευστους μάρτυρες της μαστοριάς του, είναι σπίτια που έχτισε στο χωριό του (Κυψέλη Άρτας), η εκκλησία Άγιος Δημήτριος στην Άρτα, οι βρύσες στο συνοικισμό «Σκιαδάδες» του Βουργαρελίου, και φυσικά οι πέτρινοι σταυροί του Αη Θανάση.

Ο χρόνος χαράζει κι αυτός, μετά το μάστορα, τα δικά του σημάδια πάνω στους σταυρούς. Αυτοί όμως παραμένουν εκεί, άλλοι στητοί, άλλοι γερμένοι, να θυμίζουν στους επισκέπτες του νεκροταφείου πρόσωπα και εικόνες από άλλες εποχές, προκαλώντας το θαυμασμό όλων, για τις αστείρευτες ικανότητες που έχει ο άνθρωπος όταν δημιουργεί.

Παραπομπές

(1) Ο Σπύρος Ι. Μαντάς είναι εκπαιδευτικός, ερευνητής- συγγραφέας και συντάκτης του "Αρχείου Γεφυριών Ηπειρώτικων".
(2) και (3): Σπ. Ι.  Μαντά, Οι σταυροί της Χώσεψης. Δημοσιεύτηκε στο παλιό (αρ. τεύχους 21, 1998), καλό περιοδικό «Χάος και όψη», του Συλλόγου Κυψελιωτών Άρτας, στην Αθήνα, «ο Άγιος Κοσμάς» που δεν υπάρχει πια.

14 σχόλια:

sofia είπε...

Ανεκτίμητο το υλικό που μας προσφέρεις , οικοδόμε. Νά' σαι καλά!

ένας στρατολάτης είπε...

Μπράβο βρε Οικοδόμε, μ'αρέσει που αγγίζεις ένα καλλιτεχνικό αντικείμενο που έχει γίνει ταμπού κι ως εκ τούτου είναι παραμελημένο. Και είναι περίεργο αυτό, ο λαός μας δημιουργεί τέχνη γύρω απ' τον έρωτα και τη ζωή αλλά δημιουργεί και γυρω από το θάνατο. Ή μάλλον δημιουργούσε, αφού η σύγχρονη αποστειρωμένη αντίληψη περί τέχνης και ζωής δεν σηκώνει τον καημό αλλά μόνο τα τσιφτετέλια.
Για τους λόγους αυτούς θεωρώ πως αυτό είναι το σημαντικότερο ποστ σου μέχρι τώρα.

gitsanas είπε...

Φίλε μου,
έχω κι εγώ μία "μανία" με τους τόπους της κατάληξής μας. Δεν ξέρω γιατί, αλλά μ' αρέσει να περιφέρομαι ειδικά σε κοιμητήρια που υπάρχουν τέτοια έργα τέχνης σαν αυτά που παρουσίασες.Μακάβριο το θεωρούν πολλοί, εγώ πάλι όχι.

Στην αρχή νόμισα ότι ήταν από καλούπια βγαλμένοι οι σταυροί αυτοί. Αλλά διαψεύστηκα. ΜΑΣΤΟΡΟΙ με την σημασία της λέξης.
Μπράβο σου για την ανάρτηση.

Υ.Γ. Ξέρεις υπάρχουν και εδώ Νταλακουραίοι. Γιάννης Νταλακούρας λέγεται και ο Αγρινιώτης πρώην προπονητής του Παναιτωλικού...

PHOTO ΤΙΤΛΟΙ είπε...

Tέχνη με σεβασμό μαζί!

μαχαιρης είπε...

Δε σου λεω εγω...Οτι το ματι σου βλεπει...Περα απο αυτα που κοιτουν οι αλλοι;;
Οσο για το..."ματι" των παλιων μαστορων...
Με εχει αφησει και μενα...Εκπληκτο...
Γνωρισα μαστορα...Που.."εβαφε"...
[σκληραινε και μαλακωνε] ατσαλια στο καμινι με το ματι...!!
Και αλλον που τροχιζε βιδια, στον τροχο...Παλι με το ματι...!!
Εξ αλλου...Η σχορεμενη η δικη μου
"λαλη"[γιαγια]
Επλεκε πλατη απο το πουλοβερ με τις βελονες...Εκανε τη μανικοκοψη...
Εβλεπε τηεοραση...Και σχολιαζε κι ολας...Ταυτοχρονα...!!
Μηπως και τα νηματα..Στα ασπρορουχα, πως τα φτιαχνανε οι γυναικες στο αδραχτι;;;
Με το ματι, δεν τα φτιαχνανε;;
Και κλωθανε...Και βαφανε τα βαμπακια και τα μαλλια...
Με το ματι...!!!

Οικοδόμος είπε...

Καλησπέρα Σοφία. Ευχαριστώ για τον καλό σου λόγο. Το ανεκτίμητο αυτό υλικό που μας πρόσφεραν οι παλιοί αυτοί καλλιτέχνες πετράδες, οφείλουμε να το διαφυλάξουμε και να το κάνουμε ευρύτερα γνωστό. Κάτι που οι ίδιοι δεν επεδίωξαν. Καλή δύναμη!

Οικοδόμος είπε...

Στρατολάτη καλησπέρα. Έχεις δίκιο πως για τους περισσότερους ο θάνατος είναι ταμπού. Κακώς για μένα. Ο θάνατος είναι ένα κομμάτι της ζωής μας. Όταν ο άνθρωπος συμφιλιωθεί με την ιδέα του, πιστεύω πως θα απελευθερωθεί. Βέβαια δεν είναι και εύκολο να το κατακτήσει κάποιος αυτό.
Τα μεγαλύτερα έργα τέχνης του ανθρώπου, παγκοσμίως, εξέφρασαν τον έρωτα, την ξενητιά, το θάνατο. Έτσι κι εδώ, παρ' όλο που όπως λες δε σηκώνει τέτοια η σημερινή εποχή. Και σε άλλες εποχές το κλίμα δε σήκωνε, η τέχνη όμως έβρισκε διεξόδους, έστω κι αν η "δικαίωσή" της ερχόταν κάπως ετεροχρονισμένα.
Καλή δύναμη φίλε!

Οικοδόμος είπε...

Γίτσα καλησπέρα. Ο θάνατος είναι πάντα ένα από τα αγαπημένα "αντικείμενα" των καλλιτεχνών. Σκέψου πως αυτοί οι πετράδες δεν παρακολούθησαν κάποια μαθήματα σε σχολή, δεν είχαν τελειοποιημένα εργαλεία όπως οι σημερινοί γλύπτες. Και βέβαια, δεν είχαν πάντα το στομάχι γεμάτο! Είχαν όμως ένα χάρισμα, ένα πηγαίο ταλέντο, που με πολύ κόπο το αξιοποίησαν όσο μπόρεσαν. Η τέχνη τους έμεινε πίσω και θα ειναι ζωντανή για πολλά χρόνια ακόμα.
Καλή δύναμη!

Οικοδόμος είπε...

PHOTO ΤΙΤΛΟΙ, την καλησπέρα μου, καλή δύναμη!

Οικοδόμος είπε...

Συνάδελφε γεια σου. Η τέχνη όλων αυτών των μαστόρων που αναφέρεις, δεν μπορεί να μεταφερθεί σε εγχειρίδια. Μπορεί μόνο να μεταδοθεί, φτάνει ο δέκτης να "το' χει". Δεν σπουδάζονται όλα λοιπόν στα πανεπιστήμια. Ακόμα και στις σχολές καλών τεχνών, υπάρχουν όρια στη μετάδοση της γνώσης. Από τους αποφοίτους λίγοι είναι αυτοί που ξεχωρίζουν, που γίνονται τρανοί στη συνείδηση του λαού με το μεγαλείο της τέχνης τους. Καλή δύναμη φίλε!

ΕΥΡΥΤΑΝΑΣ ΙΧΝΗΛΑΤΗΣ είπε...

Ποτέ δεν έτυχε να ξαναδιαβάσω ένα τέτοιο αφιέρωμα! Μπράβο φίλε οικοδόμε, για την καινοτόμο σκέψη (και έρευνα)!

Scorpion49 είπε...

«Ενθάδε κείται ο….., η……» Λέξεις χαραγμένες σε σμιλεμένο περίτεχνο σταυρό, αποτέλεσμα της υπομονής, επιμονής, κόπου και περίσσειας δεξιότητας του πάλαι ποτέ τεχνίτη πετρά-μαρμαρά. Εμείς αγαπητέ φίλε Οικοδόμε θέλω να πιστεύω ότι έχουμε συμφιλιωθεί με το αναπόφευκτο, στείλε όμως μια εκτύπωση της ανάρτησης σου στους 300ους της Βουλής με τη σημείωση να κάνουν μια βόλτα από αυτά τα ήσυχα μέρη, κερνάμε σκέτο καφεδάκι και τσάμπα ξενάγηση, μπας και προσγειωθούν.
Εγώ υποκλίνομαι στους Σταυρο-τεχνίτες της Χώσεψης Άρτας, μακάρι να είχα την τύχη να θητεύσω δίπλα σε τόσο αξιόλογους τεχνίτες.
Εύχομαι καλό βράδυ!

Οικοδόμος είπε...

Φίλε Ευρυτάνα Ιχνηλάτη καλησπέρα. Όλα μέσα στη ζωή είναι. Και τα "καλά" και τα "κακά". Και επειδή "εδώ είν' ο παράδεισος κι η κόλαση εδώ", είπα να ασχοληθώ με τα ...πρακτικά. Παραμέσα ...αναλαμβάνει άλλος!
Καλή δύναμη!

Οικοδόμος είπε...

Καλέ μου φίλε Scorpion49, έτσι λέω, πως έχουμε συμφιλιωθεί. Όσο γι αυτούς που λες, (που δεν είναι 300 αλλά κάτι λιγότεροι), ακόμα κι εκεί, στην τελευταία κατοικία, θα θέλουν να ξεχωρίζουν. Τάφοι μεζονέτες, με κήπο και πισίνα.
Καλά να είμαστε, κι όταν έρθει η ώρα μας θα βολευτούμε εμείς, δεν είμαστε πλεονέκτες. Χάρηκα που σε είδα. Καλή δύναμη!